Stres jest znakiem rozpoznawczym naszych czasów i za wszelką cenę chcemy go unikać, a najlepiej kompletnie wyeliminować go z naszego życia. Jednak stres jest nieodłączną częścią naszego życia. Pozwala zmobilizować się do działania i chronić się przed niebezpieczeństwem. Reakcja naszego organizmu na różne stresory (np. ważna rozmowa kwalifikacyjna, jedzie fast foodów, zakażenia, niedobór snu) aktywuje oś podwzgórze-przysadka-nadnercza (w skrócie HPA), której następstwem jest wydzielanie kortyzolu. Reakcja stresowa prowadzi w pierwszym etapie do eustresu, czyli tzw. stresu pozytywnego. O pozytywnym wpływie stresu mówimy jednak tylko w przypadku kiedy jest on krótkotrwały. Jednak przedłużająca reakcja stresowa z czasem powoduje dystres, czyli tzw. stres negatywny upośledzający funkcjonowanie naszego układu odpornościowego i hormonalnego, a w następstwie niosący negatywne konsekwencje zdrowotne.
Nadmiar kortyzolu spowodowany przewlekłym stresem może przyczyniać się do magazynowania się tkanki tłuszczowej w okolicy brzucha, zwiększając stan zapalny w organizmie, ale również do występowania zaburzeń poznawczych, czy metabolicznych.
Warto podkreślić, że kontekście zdrowia szczególnie istotna wydaje się prawidłowa równowaga między kortyzolem a dehydroepiandrosteronem (DHEA) – hormonem młodości. Jak badać te hormony, a także dlaczego ich wzajemne oddziaływanie jest kluczowe dla zdrowia? O tym w dalszej części tego artykułu.
Czym jest kortyzol?
Kortyzol, potocznie nazywany „hormonem stresu” jest glikokortykosteroidem syntetyzowanym i wydzielanym przez warstwę pasmowatą kory nadnerczy. To co charakteryzuje kortyzol, to jego specyficzny sposób wydzielania w ciągu doby. W drugiej połowie nocy organizm produkuje najwięcej kortyzolu, dlatego rano po przebudzeniu, jego stężenie jest najwyższe. Następnie jego poziom dość mocno spada, aż do około godziny 12.00. Potem spadek jest stopniowy do późnego wieczora. Cykl się zamyka i stężenie kortyzolu znowu rośnie w drugiej połowie nocy.
W ciągu doby u każdego obserwuje się również niewielkie wzrosty kortyzolu niezależnie od rytmu pod wpływem różnych stresorów. Nadmiar kortyzolu może nie tylko świadczyć o nadmiernym stresie, ale może być również markerem do rozpoznania np. guzów przysadki, czy zespołu Cushinga.
Dobowe wydzielanie kortyzolu u osób odpoczywających i zestresowanych
Skutki nadmiaru kortyzolu
Brak równowagi hormonalnej w organizmie zwykle odbija się na funkcjonowaniu wszystkich układów. Podobnie jest w przypadku kortyzolu. Badania wskazują, że jego nadmiar zwykle wiąże się z gorszym funkcjonowaniem poznawczym tj. problemami z koncentracją i pamięcią, czy trudnościami w werbalizowaniu myśli. Dodatkowo, ponadfizjologiczne poziomy kortyzolu są związane ze zwiększoną częstością występowania chorób układu sercowo-naczyniowego. Jego wysokie stężenie często współwystępuje również z nadciśnieniem, cukrzycą typu 2. i otyłością.
Jakie objawy może dawać podwyższony kortyzol?
- nadmiar wisceralnej tkanki tłuszczowej,
- nadmierna masa ciała,
- nadciśnienie,
- obniżone stężenie potasu i fosforanów we krwi
- podwyższenie stężenia cholesterolu całkowitego i triglicerydów
- podwyższenie stężenia glukozy na czczo i upośledzenie tolerancji glukozy w teście doustnym tolerancji glukozy
Warto również wiedzieć, że niewystarczająca ilość kortyzolu będzie miała negatywny wpływ na funkcjonowanie organizmu. Bardzo niskie stężenie głównie powodowane jest przez pierwotną niedoczynność kory nadnerczy, inaczej zwaną chorobą Addisona. Objawia się ona zazwyczaj poprzez: łatwą męczliwość, bóle mięśni i stawów, a także brak apetytu i chudnięcie.
Jak sprawdzić stężenie kortyzolu w laboratorium?
Stężenie kortyzolu w organizmie można oznaczyć w różnych materiałach biologicznych – krwi, moczu lub ślinie. Zwykle kortyzol bada się w pojedynczym oznaczeniu rano jednak nie w każdym przypadku będzie to miało sens.
Badanie z krwi
Pojedyncze, poranne badanie kortyzolu we krwi jest przydatne do rozpoznania zbyt niskiego stężenia tego hormonu, czyli hipokortyzolemii, a w przypadku hiperkortyzolemii, w której występuje zbyt duże stężenie, może być ono niemiarodajne. Dlaczego? Np. poranny poziom kortyzolu w zespole Cushinga jest zwykle w granicach normy. Dodatkowo stężenie kortyzolu we krwi jest zależne od białka transportowego – transkortyny. Kortyzol związany z transkortyną stanowi 95% kortyzolu i w tej postaci jest nieaktywny biologicznie. Pozostałe 5% to kortyzol wolny, czyli aktywny biologicznie a de facto tylko ta postać nas interesuje. Dlatego zmiana stężenia transkortyny np. w trakcie ciąży lub stosowania terapii hormonalnej może dawać nie do końca wiarygodny wynik.
Badanie z moczu
W moczu oznacza się stężenie wolnego kortyzolu w dobowej zbiórce moczu. Jednak ze względu na to, że wydalanie kortyzolu z moczem zwiększa się dopiero w momencie przekroczenia zdolności wiązania kortyzolu przez transkortynę, badanie w moczu ma zastosowanie w rozpoznaniu hiperkortyzolemii. Dodatkowo, badanie w moczu jest niemiarodajne u osób z chorobami nerek.
Badanie ze śliny
Ta opcja wydaje się najbardziej adekwatna. To dlatego, że w ślinie występuje tylko wolna frakcja kortyzolu i nie jest on zależny od transkortyny. Poza tym ślina umożliwia proste pobranie, co jest ważne jeśli zależy nam na kilkukrotnym pobraniu próbki do badania. Dodatkowo, takie oznaczenie pozwala uchwycić nieprawidłowości w dobowym rytmie wydzielania kortyzolu.Kortyzol w ślinie jest też bardzo stabilny. A co najważniejsze powszechnie akceptowany jest fakt, że badanie kortyzolu ze śliny ma dużą wartość diagnostyczna i koreluje ze stężeniem wolnego kortyzolu we krwi. Szczególnie oznaczenia kortyzolu w ślinie w godzinach późnowieczornych (ok. godziny 23.00) jest uznane jako badanie przesiewowe w diagnostyce hiperkortyzolemii
Kortyzol a DHEA
Dehydroepiandrosteron (DHEA) jest hormonem androgenowym produkowanym w nadnerczach, który często porównuje się do antidotum na kortyzol, gdyż niweluje on negatywne skutki jego działania. Kortyzol i DHEA są jak yin i yang – mają przestawne działanie, ale jednocześnie się uzupełniają. Bardzo ogólnie można powiedzieć, że kortyzol hamuje naszą odpowiedź odpornościową, a DHEA ją zwiększa. Między tymi dwoma hormonami tworzy się swoista równowaga, która warunkuje optymalne funkcjonowanie układu odpornościowego.
Niestety wraz ze starzeniem się równowaga ta zostaje zachwiana. Co częściowo wynika z zaniku komórek produkujących DHEA w nadnerczach i jego dość gwałtownego spadku. Jednocześnie spadek kortyzolu z wiekiem nie jest tak drastyczny, co zmienia proporcje DHEA do kortyzolu. Dodatkowo, brak równowagi może być zwiększany poprzez nieprawidłowy styl życia – dietę prozapalną, bogatą w przetworzone produkty oraz ciągły stres. Konsekwencją może być osłabienie odporności – wzrost podatności na zakażenia wirusowe i zwiększone ryzyko chorób z autoagresji.
Silny związek DHEA z wiekiem spowodował, że jest on uważany jako jeden z markerów starzenia się organizmu. Co ciekawe, interwencje związane z poprawą stylu życia zwiększają jego stężenie. Oczywiście w fizjologicznych granicach, gdyż bardzo wysoki poziom może wskazywać np. na nadczynność nadnerczy.
Co powinniśmy wiedzieć o oznaczeniu DHEA w laboratorium?
Po pierwsze hormon ten wstępuje dwóch postaciach – DHEA i siarczanu DHEA (DHEA-S). We krwi prawie cały DHEA występuje w postaci siarczanu, a jego stężenie jest 1000-krotnie wyższe niż zwykłego DHEA. Rutynowo powinno się oznaczać DHEA-S, gdyż jest on bardziej stabilny i nie podlega dobowym wahaniom. Po drugie, wartości referencyjne są różne dla płci i poszczególnych grup wiekowych. Przed około 8 r.ż. stężenie DHEA jest znikome, szczyt osiąga między 18-40 lat, po 65 r. ż. osiąga znowu niskie wartości. Ponadto u kobiet w ciąży obserwuje się jego spadek, ze względu na jego wykorzystanie do syntezy estrogenów przez łożysko.
DHEA oznaczany jest rutynowo we krwi, ale istnieje możliwość oznaczenia go w ślinie. Taka metoda nie jest jeszcze powszechna, jak w przypadku badania kortyzolu.
Jak dbać o prawidłowe stężenie DHEA?
Bardzo ciekawe badania w tej kwestii zostały przeprowadzone kilka lat temu. Wykazano w nich m. in. że przestrzeganie diety rekomendowanej przez Amerykańskie Towarzystwo Kardiologiczne (ang. American Heart Association) może być efektywną metodą redukcji nadmiaru kortyzolu i zwiększania stężenia DHEA.
Jest to model diety zbliżony nieco do założeń diety śródziemnomorskiej. Zalecenia tej diety skupiały się głównie na:
- dużej ilość owoców i warzyw
- wyborze produktów pełnoziarnistych, które są źródłem błonnika
- spożywaniu co najmniej 2 razy w tygodniu porcji ryb, zwłaszcza tłustych
- ograniczeniu spożycie tłuszczów nasyconych i trans
- zminimalizowaniu spożycia napojów i żywności z dodatkiem cukrów prostych
- zminimalizowaniu dodatku soli do potraw
- ograniczenie spożycia alkoholu
Oprócz zdrowej diety istotnym czynnikiem, pozwalającym na wzrost stężenia DHEA jest również aktywność fizyczna. Badania przeprowadzone z udziałem otyłych kobiet wykazały, że regularne treningi pozwalają na zachowanie właściwej równowagi między DHEA a kortyzolem.
Podsumowując, równowaga pomiędzy kortyzolem, a DHEA jest niezmiernie istotna dla zachowania długiego życia w zdrowiu. Nadmiar kortyzolu, który często powiązany jest ze stresującym trybem życia, a także zmniejszanie stężenia DHEA wraz z wiekiem, sprawia że o zachowanie balansu należy dbać znacznie bardziej. Kluczowe będzie nie tylko znalezienie sposobu na rozładowywanie napięć i odpowiedni odpoczynek, ale również przeciwzapalna dieta, ruch i sen.
Piśmiennictwo
- Ouanes S. i wsp. High Cortisol and the Risk of Dementia and Alzheimer’s Disease: A Review of the Literature. Front Aging Neurosci. 2019 Mar 1;11:43.
- Faresjö T. i wsp. Elevated levels of cortisol in hair precede acute myocardial infarction, Sci Rep 2020, 10, 22456.
- Iob E. i wsp. Cardiovascular Disease and Hair Cortisol: a Novel Biomarker of Chronic Stress, Curr Cardiol Rep 2019, 21, 116.
- Mattei J. i wsp. Higher adherence to a diet score based on American Heart Association recommendations is associated with lower odds of allostatic load and metabolic syndrome in Puerto Rican adults. J Nutr. 2013, 43(11),1753-9.
- Mukarromah S.B. i wsp. Serum Dehydroepiandrosterone (DHEA) concentration after aquarobic training in premenopausal women with obesity, Journal of Physical Education and Sport ® (JPES),Vol 21 (Suppl. issue 4), Art 322 pp 2402 – 2407, Aug. 2021 (https://efsupit.ro/images/stories/august2021/Art%20322.pdf )
- Choroby wewnętrzne, pod redakcją Szczeklik A., Medycyna Praktyczna Kraków 2021
- Murphy R. i O’Neill R. Crash Course – endokrynologia red. wyd. pol. Andrzej Lewiński, Edra Urban & Partner Wrocław 2019